Planetary Health. An emerging field to be developed

De omstandigheden voor het leven op aarde zijn ingrijpend aan het veranderen. De klimaatcrisis veroorzaakt regelmatig bosbranden, hittegolven, overstromingen en extreme droogte. De biodiversiteit neemt snel af, de milieuvervuiling is tot
in alle uithoeken van de aarde doorgedrongen, stikstof hoopt zich op in de natuur, ontbossing en bodemerosie gaan in een alarmerend tempo door en drinkwaterbronnen drogen op.

Als deze wereldwijde milieuveranderingen onverminderd doorgaan, kunnen eind deze eeuw wereldwijd miljarden mensen te maken krijgen met ernstige gezondheidsrisico’s. Jaarlijks zouden daar miljoenen mensen aan kunnen overlijden,
en nog veel meer mensen zullen te kampen krijgen met hittestress, infectieziekten, ondervoeding, overstromingen en psychische problemen. Sommige gemeenschappen zullen worden bedreigd in hun voortbestaan omdat hun omgeving overstroomt of
onleefbaar wordt door hitte of droogte. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is klimaatverandering zelfs ‘de grootste bedreiging voor de volksgezondheid’ in de eenentwintigste eeuw.

Desondanks staat het onderzoek naar de gevolgen van wereldwijde milieuveranderingen voor de menselijke gezondheid, en hoe die kunnen worden beperkt, nog in de kinderschoenen. Planetary health is in 2015 als nieuw vakgebied geïntroduceerd en sindsdien snel gegroeid. Het is een breed vakgebied, dat verder kijkt dan de lokale milieubedreigingen die tot nu toe zijn onderzocht, en richt zich op veranderingen op mondiale schaal.

In dit rapport wordt de visie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) op dit nieuwe vakgebied gepresenteerd. Het inventariseert de belangrijkste kennislacunes en presenteert een onderzoeksagenda die in overleg
met deskundigen uit allerlei disciplines tot stand is gekomen. Planetary health als wetenschapsterrein heeft als uitgangspunt dat al het leven op aarde onderling verbonden is, en dat het onze morele plicht is om te zorgen voor de gezondheid en
het voortbestaan van alle soorten. Om praktische redenen richt deze verkenning zich echter voornamelijk op de gezondheid van de mens, waarnaar tot dusver het meeste onderzoek is gedaan.

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt zonder meer dat wereldwijde milieuveranderingen ook nu al invloed hebben op de volksgezondheid. Er overlijden meer mensen aan hittestress; ernstige droogte veroorzaakt op grote schaal honger; en sommige infectieziekten verspreiden zich naar gebieden waar ze eerder niet voorkwamen – om maar een paar voorbeelden te noemen. Hoewel dit dus nu al ernstige problemen oplevert, zullen de gezondheidseffecten in de toekomst naar verwachting nog veel groter worden als de wereldwijde milieuveranderingen in het huidige tempo doorgaan.

Hierbij kan het gaan om directe gezondheidseffecten, bijvoorbeeld als gevolg van hittestress of overstromingen, maar ook om indirecte effecten, bijvoorbeeld door lagere voedselopbrengsten, de verspreiding van infectieziekten, of migratie en conflicten. Door dergelijke indirecte effecten worden waarschijnlijk meer mensen getroffen dan door directe effecten, maar de indirecte zijn veel lastiger te onderzoeken vanwege de langere causale ketens. Desondanks is beter inzicht in deze indirecte effecten essentieel om tot effectieve maatregelen te komen, met name als het gaat om voeding en infectieziekten.

Niet alle landen zullen even zwaar worden getroffen. Rijke landen, zoals Nederland, zullen de gezondheidseffecten van wereldwijde milieuveranderingen op de korte en middellange termijn waarschijnlijk wel kunnen opvangen, mits ze de nodige aanpassingsmaatregelen treffen, bijvoorbeeld om de gevolgen van hittegolven of overstromingen te beperken. De gezondheidsrisico’s zijn veel groter in het mondiale Zuiden, dat kwetsbaarder is voor deze milieuveranderingen en vaak ook niet over de nodige (financiële) middelen beschikt om maatregelen te nemen. En omdat de welvaart van de rijkere landen samenhangt met een al eeuwenlang grotere ecologische voetafdruk, zijn zij grotendeels verantwoordelijk voor milieuveranderingen elders in de wereld en de gevolgen daarvan voor de gezondheid.

Er zijn grote verschillen in kennis over de gezondheidseffecten van de diverse mondiale milieuveranderingen. We weten bijvoorbeeld meer over de gezondheidseffecten van klimaatverandering en wereldwijde lucht-, water- en bodemverontreiniging dan over de gezondheidseffecten van biodiversiteitsverlies en verstoring van de stikstofkringloop. Vooral als het gaat om het verlies van
biodiversiteit is er maar weinig empirisch bewijs voor de gezondheidseffecten ervan. Toch staat vast dat de gezondheid van de mens mede afhankelijk is van de ‘ecosysteemdiensten’ van de natuur, zoals het zuiveren van water en lucht, het mogelijk maken van voedselproductie en het beheersen van infectieziekten. Als de biodiversiteit afneemt, komen deze steeds meer onder druk te staan en ontstaan ook grote gezondheidsrisico’s voor mensen.

Om gevolgen voor de volksgezondheid te voorkomen is het essentieel om de oorzaken van wereldwijde milieuveranderingen aan te pakken met een effectief ‘mitigatiebeleid’. Omdat deze milieuveranderingen uiteindelijk het gevolg zijn van de groeiende wereldbevolking en de toenemende productie en consumptie per persoon, is het zorgwekkend dat deze beide ontwikkelingen op de korte en middellange termijn naar verwachting zullen doorzetten. Het is de vraag of technologische aanpassingen, zoals de transitie naar duurzame energie, het tij nog kunnen keren, of dat er meer drastische maatregelen nodig zijn, zoals inkrimping van de materiële
productie en consumptie (‘degrowth’). 

In beide gevallen zullen transformatieve veranderingen nodig zijn in de energievoorziening, het vervoer, de industrie, de voedselproductie en andere essentiële sectoren. Voor sommige daarvan, met name de verduurzaming van het energiesysteem, zijn er technologische oplossingen in zicht, waardoor bepaalde wereldwijde milieuveranderingen hopelijk nog tijdig tot staan kunnen worden gebracht. Beleidsmakers, bedrijven, overheidsinstellingen en individuele burgers zullen echter hun beleid en hun gedrag grondig moeten aanpassen om deze transformaties tot stand te brengen. Daarvoor zullen vaste gewoonten, gevestigde
belangen en andere grote belemmeringen moeten worden doorbroken. De gezondheidszorg heeft ook zelf een aanzienlijke ecologische voetafdruk en draagt flink bij aan de uitstoot van broeikasgassen, verontreiniging en andere wereldwijde milieuproblemen. Net als andere sectoren zal de zorg daarom duurzamer moeten worden. Daarnaast speelt de gezondheidszorg een belangrijke rol in de adaptatie, bijvoorbeeld bij de bestrijding van infectieziekten die samenhangen met klimaatverandering.

Er ontbreekt nog veel kennis op het gebied van planetary health. Literatuuronderzoek en overleg met deskundigen heeft geleid tot een longlist van meer dan honderd concrete kennishiaten. Wetenschappelijk bewijs voor de gezondheidseffecten van wereldwijde milieuveranderingen is onvolledig, er is onvoldoende inzicht in de mechanismen die hierbij een rol spelen, de effectiviteit van mitigatie- en adaptatiebeleid staat nog niet echt vast, en het is nog onduidelijk hoe beleids- en gedragsverandering tijdig kan worden gerealiseerd. 

De longlist is onderverdeeld in vier onderzoeksgebieden: (A) effecten van wereldwijde milieuveranderingen op de volksgezondheid; (B) ontwikkeling van doeltreffende mitigatie- en adaptatiemaatregelen; (C) bevordering van de uitvoering van deze maatregelen; en (D) gegevens van en methoden voor planetary health onderzoek. Op elk van deze gebieden liggen grote wetenschappelijke uitdagingen, die in de meeste gevallen alleen kunnen worden opgelost door middel van interdisciplinair onderzoek en een ‘transdisciplinaire’ aanpak waarbij ook niet-wetenschappelijke partners betrokken zijn. Voor veel problemen zal ook samenwerking met partners in lage- en middeninkomenslanden nodig zijn. Hieronder staan enkele voorbeelden van open onderzoeksvragen.

Voorbeelden van open onderzoeksvragen inzake planetary health 

• Welk effect hebben combinaties van wereldwijde milieuveranderingen (bijv. 
  klimaatverandering, ontbossing en verlies van biodiversiteit) op de verspreiding van 
  infectieziekten? 
• Wat is de milieuschade van geneesmiddelen, wegwerphandschoenen en andere in 
  de zorg gebruikte materialen en apparatuur, en welke moeten als eerste worden 
  vervangen? 
• Welke invloed heeft energiearmoede op de voedselkeuze? Welke 
  stimuleringsregelingen voor de overschakeling op duurzame energie 
  hebben de grootste bijkomende gezondheidsvoordelen en voorkomen dat 
  gezondheidsverschillen groter worden? 
• Wat is een optimaal voedingspatroon voor West-Europeanen en andere populaties, 
  rekening houdend met klimaatverandering, bescherming van de biodiversiteit, 
  gezondheidseffecten en betaalbaarheid? 
• Hoe kunnen preventieve maatregelen zoals ventilatie, social distancing en 
  mondkapjes de samenleving beter beschermen tegen pandemieën, wanneer deze 
  door wereldwijde milieuveranderingen vaker zouden voorkomen? 
• Hoe kan de samenleving zich aanpassen aan het vaker optreden van extreem weer, 
  de stijging van de zeespiegel en andere klimaatgerelateerde risico’s, om de gevolgen 
  daarvan voor de gezondheid te voorkomen?
• Hoe kunnen zorgprofessionals hun patiënten helpen om gezond te leven, en
  tegelijkertijd stimuleren de uitstoot van broeikasgassen en andere milieueffecten zo
  veel mogelijk te beperken?
• Hoe kunnen internationale milieuverdragen een positieve rol spelen in
  nationaal gezondheidsbeleid, zodat milieubescherming hand in hand gaat met
  gezondheidswinst?

Deskundigen hebben ook de meest urgente onderzoeksvragen uit de longlist geselecteerd, op basis van hun beleidsrelevantie en de snelheid waarmee resultaat kan worden geboekt. Hieruit zijn vier onderzoeksprioriteiten naar voren gekomen: (1) integrale analyses van de effecten van wereldwijde milieuveranderingen op de volksgezondheid; (2) onderzoek om richting en ondersteuning te geven aan de transformaties die wereldwijde milieuveranderingen moeten afwenden; (3) onderzoek naar methoden voor individuele en collectieve gedragsverandering en governance in relatie tot wereldwijde milieuveranderingen; (4) onderzoek om richting en ondersteuning te geven aan mitigatie- en adaptatiestrategieën voor de gezondheidszorg.

Als de klimaatverandering, het verlies van biodiversiteit en andere wereldwijde milieuveranderingen in hetzelfde tempo doorgaan, komen de pijlers onder de menselijke gezondheid ernstig in gevaar. Dit betekent allereerst dat het essentieel is om deze trends te keren. De KNAW ziet een belangrijke rol weggelegd voor wetenschappelijke organisaties om de risico’s van wereldwijde milieuveranderingen
onder de aandacht te brengen en te pleiten voor evidence-based oplossingen. Verder is het advies van de KNAW aan leiders in de gezondheidszorg om meer betrokken te zijn bij het duurzaamheidsdebat, en mee te werken aan de dringend noodzakelijke maatschappelijke veranderingen om de gevolgen van wereldwijde milieuveranderingen voor de gezondheid af te wenden.

De wetenschap speelt een sleutelrol bij het afwenden van deze gezondheidsrisico’s, niet alleen door de beschikbare kennis actief te delen, maar ook door belangrijke kennishiaten op te vullen. Dit betekent dat het nieuwe vakgebied planetary health moet worden gestimuleerd en verder worden ontwikkeld. Weliswaar is onze gezondheid lang niet het enige dat schade ondervindt van klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en andere wereldwijde milieuveranderingen, maar gezondheid is zonder meer belangrijk genoeg als afzonderlijk aandachtsgebied in het onderzoek. Meer wetenschappelijk inzicht zal beter beleid mogelijk maken, maar daarnaast kan bewustwording van de gezondheidsrisico’s van wereldwijde milieuveranderingen ook helpen om de noodzakelijke gedragsveranderingen bij beleidsmakers, bedrijven, overheidsinstellingen en individuele burgers te versnellen.

In dit rapport wordt een ambitieuze onderzoeksagenda voor planetary health gepresenteerd. Wetenschappers uit allerlei disciplines kunnen hierin aanknopingspunten vinden om aan de slag te gaan. Een goede eerste stap zou al zijn om – waar mogelijk en zinvol – een gezondheidsdimensie op te nemen in onderzoek naar wereldwijde milieuveranderingen, en een wereldwijde milieudimensie op te nemen in medisch en gezondheidsonderzoek. De KNAW adviseert ook om in Nederland een interinstitutioneel en interdisciplinair onderzoeksnetwerk rond planetary health op te zetten, gekoppeld aan vergelijkbare internationale initiatieven. Veel universiteiten en onderzoeksinstituten kunnen bijdragen aan deze ontwikkeling door in hun onderzoeksportefeuille meer plaats in te ruimen voor planetary health, maar de KNAW adviseert met name de universitaire medische centra om hun inzet op dit nieuwe vakgebied te intensiveren.

Om onderzoek naar planetary health van de grond te krijgen, is niet altijd nieuwe financiering nodig: bestaande programma’s in Nederland bieden al mogelijkheden voor onderzoekssubsidies. Deze zijn echter onvoldoende, en de KNAW roept onderzoeksfinanciers in Nederland dan ook op om te verkennen welke mogelijkheden er zijn voor het stimuleren van onderzoek in verband met de toenemende gezondheidsrisico’s als gevolg van wereldwijde milieuveranderingen. Immers, voor de vier bovengenoemde onderzoeksprioriteiten op het gebied van planetary health ontbreken goede financieringsmogelijkheden, ondanks hun enorme
beleidsrelevantie. Zo zou het zeer zinvol zijn om meer financieringsmogelijkheden te creëren voor onderzoek naar duurzaamheidsvraagstukken in de gezondheidszorg, om de transitie van de zorg te versnellen. Als financiering afhankelijk wordt gesteld
van deelname aan een interdisciplinair en interinstitutioneel netwerk, zou dit ook een impuls geven aan de totstandkoming van een platform op het gebied van planetary health in Nederland.

Tot slot blijkt uit deze verkenning dat de onderzoeksagenda voor planetary health de capaciteit van de Nederlandse wetenschap ver te boven gaat. Internationale samenwerking zal dan ook essentieel zijn. Deze kan worden bevorderd door nationale en internationale actoren op dit gebied (waaronder nationale en internationale academies en onderzoeksfinanciers) bijeen te brengen voor overleg over de internationale afstemming van onderzoeksagenda’s en de financiering van onderzoek op het gebied van planetary health.

Voor een zo integraal mogelijke benadering van planetary health is kennis uit de medische en gezondheidswetenschappen nodig, uit natuurwetenschappelijke vakgebieden als biologie en geologie en de gedrags- en sociale wetenschappen, om inzicht te krijgen in de economische drivers van milieuverandering, inzicht in gedragsverandering en oplossingen voor governance vraagstukken. De geesteswetenschappen zijn nodig voor bijvoorbeeld historische en ethische aspecten. 

De bedoeling van deze verkenning is om productieve verbindingen te leggen tussen de betrokken disciplines en hun kennisagenda’s en de noodzaak van verduurzaming nog beter door te laten klinken in de onderzoeksprioriteiten.

De commissie van de KNAW inventariseerde welke wetenschappelijke kennis er nodig is op het gebied van planetary health en welke prioriteiten voor kennisontwikkeling er liggen voor Nederland.

Voorzitter

• Johan Mackenbach, emeritus hoogleraar maatschappelijke gezondheidszorg, ErasmusMC, belangenverklaring

Leden

• Vera Araujo Soares, belangenverklaring
• Lisa Becking, belangenverklaring
• Frank Biermann, belangenverklaring
• Tatiana Filatova, belangenverklaring
• Ron Fouchier, belangenverklaring
• Louise O. Fresco, belangenverklaring
• Pim Martens, belangenverklaring
• Jan Luiten van Zanden, belangenverklaring

Instellingsbesluit commissie 'Planetary Health'