Toekenningen KNAW Fonds Staatsman Thorbecke

Het Fonds Staatsman Thorbecke heeft als doel de kennis omtrent het leven, werk en gedachtegoed van Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872), staatsman en grondlegger van de Nederlandse parlementaire democratie, te bevorderen.

Een schenking en de nalatenschap van Willem Thorbecke (1920-2014), achterkleinzoon van Johan Rudolf Thorbecke, vormen het vermogen van het fonds. Uit het fonds financiert de KNAW het Programma Fonds Staatsman Thorbecke.

Van staatsrechtsbeoefening naar constitutionele wetenschap

Publieke macht wordt tegenwoordig niet alleen door de staat uitgeoefend, maar steeds vaker ook door internationale en supranationale actoren zoals de Europese Unie (EU) en private actoren zoals BigTech. Deze ontstatelijking maakt dat het constitutionele recht, vanouds opgevat als staatsrecht, fundamentele veranderingen ondergaat, maar voor de gangbare Nederlandse staatsrechtsbeoefening blijven deze veranderingen grotendeels onzichtbaar. Om de studie van het constitutionele recht opnieuw in verbinding te brengen met de constitutionele werkelijkheid, dient de staatsrechtbeoefening daarom te worden getransformeerd tot constitutionele wetenschap. Dit onderzoeksproject, dat wordt uitgevoerd onder leiding van Monica Claes, hoogleraar Europees en vergelijkend constitutioneel recht aan de Universiteit Maastricht, doet daar een voorzet voor en past deze nieuwe benadering toe door de implicaties van ontstatelijking voor het Nederlandse constitutionele recht te onderzoeken.

Het huis van Thorbecke in de koloniën

Tegenwoordig beschouwen we het als vanzelfsprekend dat er in het verleden verschil was tussen de rechten en plichten van Nederlandse burgers en die van koloniale onderdanen. Bij de grondwetsherziening van 1848 beoogde Thorbecke echter een uniform burgerschapsmodel. De uiteindelijke grondwet liet desalniettemin ruimte voor verschillen tussen de praktische invulling van burgerschap in Nederland en koloniaal burgerschap in de Aziatische en Caribische contexten. Karwan Fatah-Black, universitair docent aan de Universiteit Leiden, zal met zijn team een studie uitvoeren naar de oorsprong van de koloniale burgerschapsvormen, hoe deze werden bepaald en wat daarvan de postkoloniale gevolgen zijn.

Ruimte voor protest? Botsingen tussen democratie en openbare orde in Nederland, 1919 tot nu

Dit project, onder leiding van Wim van Meurs, hoogleraar politieke geschiedenis aan de Radboud Universiteit onderzoekt op decentraal niveau hoe democratie en openbare orde botsten in praktijken van en discussies over protest sinds 1919. Wat leert deze botsing ons over de ruimte voor protest in Nederland in de 20e eeuw, over de veranderingen die daarin zijn opgetreden, en de vormen en opties die zijn uitgesloten of toegenomen? Dit project toetst daarbij de hypothese dat de belangenafweging tussen democratie en openbare orde niet primair en zeker niet alleen wordt bepaald door formele juridische kaders, maar door politiek-historische factoren. Het centrale doel van het project is om, met behulp van deze factoren, de patronen te verklaren die zich voordoen in de onderlinge interactie tussen protesterende burgers en overheid.

Het spel van de Europese constitutie: Aantekeningen bij de Unie en haar woordvoerders, stelsel en fundament

Wat leert het ontluikend politiek handelingsvermogen van de Europese Unie over de dynamiek en aard van haar constitutie? Deze onderzoeksvraag staat centraal in het project dat onder leiding van Luuk van Middelaar, hoogleraar grondslagen en praktijk van de Europese Unie en haar instellingen aan de Universiteit Leiden, zal worden uitgevoerd. Het Europese statenverband waarvan Nederland deel uitmaakt ondergaat de laatste jaren een ongekende transformatie. Terwijl de Europese Unie zich vanouds verlaat op het recht, volstaat dit niet langer om noodsituaties als de eurocrisis, vluchtelingencrisis of de pandemie het hoofd te bieden. Zulke gebeurtenissen nopen tot initiatief, improvisatie en publieke overtuigingskracht. Dat zijn eigenschappen kenmerkend voor politiek handelingsvermogen die Europa tot voor kort ontbeerde. Nu dit vermogen door opeenvolgende crises tot wasdom komt, verandert de Unie van aard, kracht en aanpak. Daarbij is de band tussen haar oude constitutionele zelfbeeld en feitelijk handelingsvermogen verbroken. In de geest van Thorbecke tracht dit project deze band te herstellen door de aard en dynamiek van de constitutie van de Unie te duiden en zo bij te dragen aan het debat over de toekomst van Europa.

Wat maakt een raadslid een goede volksvertegenwoordiger?

Dit project, onder leiding van Barbara Vis, hoogleraar politiek en bestuur aan de Universiteit Utrecht, onderzoekt hoe de vertegenwoordiging door raadsleden de tevredenheid van kiezers met lokale tevredenheid bevordert. Volgens Johan Rudolf Thorbecke moest een volksvertegenwoordiger een vertrouwenspersoon zijn, die in alle openbaarheid, onbevooroordeeld en ongebonden het algemeen belang dient. Maar is dat vandaag de dag nog steeds het ideaal van een volksvertegenwoordiger? De representatieve democratie is sinds Thorbecke immers fundamenteel veranderd. Partijen hebben daarin een dominante positie verworven. Burgers zijn er, mede dankzij de invoering van rechtstreekse verkiezingen door Thorbecke, meer betrokken bij geraakt. Daarnaast kunnen burgers zich nu via allerlei vormen van directe participatie laten gelden. Verder mogen in het huidige netwerkbestuur ook tal van stakeholders, zoals bedrijven, onderwijsinstellingen en maatschappelijke instanties, hun zegje doen. Op basis van enquêtes onder raadsleden en inwoners en gevalstudies in uiteenlopende gemeenten staat daarom in het onderzoek, mede uitgevoerd door Hans Vollaard, centraal wat een raadslid vandaag de dag een goede volksvertegenwoordiger maakt.

Eerdere toekenningen

De vijf onderzoekers die in 2019 een toekenning uit het Programma Fonds Staatsman Thorbecke hebben gekregen zijn:

Politieke partijen tussen vrijheid en gebondenheid

Een onderzoeksteam onder leiding van Ben Vermeulen, hoogleraar onderwijsrecht Radboud Universiteit, zal een studie uitvoeren naar de juridische status van politieke partijen in het huidige constitutionele bestel. Binnen ons rechtsstatelijke kader worden partijen als reguliere privaatrechtelijke maatschappelijke verbanden (verenigingen) beschouwd. Hun juridische status is dus niet gethematiseerd. Leden van de Tweede Kamer behoren ook direct verkozen te worden en ongebonden te zijn. Het huidige politieke landschap is echter radicaal anders. Politieke partijen spelen een onmiskenbare rol. Ze hebben grote invloed op staatskundige wilsvorming en zijn cruciaal in de bemiddeling tussen samenleving en staat. Er is dus sprake van een discrepantie tussen de juridische en politieke realiteit van politieke partijen. In dit onderzoek dient de juridische conceptualisering van politieke partijen als uitgangspunt en centrale inzet.

De redelijkheid omstreden: Debatregels en de toegang tot de democratie, 1870-1940

Een onderzoeksteam onder leiding van Henk te Velde, hoogleraar vaderlandse geschiedenis Universiteit Leiden, zal een studie uitvoeren naar procedurele redelijkheid en de representatieve democratie. De redelijke uitwisseling van argumenten in het parlement lijkt tegenwoordig op gespannen voet te staan met de toegankelijkheid van democratische besluitvorming. Debatprocedures worden door het volk vaak bezien als elitair en ondemocratisch. Dit roept vragen op over de werking en legitimiteit van de representatieve democratie. Deze spanning tussen procedurele redelijkheid en toegankelijkheid gaat zelfs terug naar de beginperiode van de moderne democratie. De parlementaire debatregels kwamen in 1870 in Nederland en de rest van Europa onder druk te staan. Wat was het nut van redelijk debatteren en beslissen als een groot deel van de bevolking uitgesloten bleef? In hun project bestuderen Te Velde en zijn team hoe politici en burgers tussen 1870 en 1940 de spanning tussen redelijkheid en toegankelijkheid van politieke debatten in én buiten het parlement in Nederland, Duitsland en Groot-Brittannië trachtten op te lossen.

Wat zou Thorbecke van de Omgevingswet hebben gevonden?

Een onderzoeksteam onder leiding van Marleen van Rijswick, hoogleraar Europees en nationaal waterrecht Universiteit Utrecht, bestudeert de vernieuwde verhoudingen tussen staatsmachten met inwerkingtreding van de Omgevingswet. Sinds de herziening van de grondwet in 1848 wordt de Nederlandse constitutie bepaald door de scheiding der staatsmachten. Door de komst van de Omgevingswet worden de verhoudingen tussen de drie staatsmachten aanzienlijk gewijzigd. Deze veranderingen zullen ingrijpende gevolgen hebben voor de manier waarop de staatsmachten een gezonde en veilige fysieke leefomgeving creëren. Het is om die reden onmiskenbaar dat de komst van de Omgevingswet zowel staatsrechtelijke als planologische consequenties heeft. Het onderzoek zal zich dan ook concentreren op de invloed van de Omgevingswet op de horizontale verhoudingen tussen de drie staatsmachten vanuit een planologisch en staatsrechtelijk perspectief.

Een oorspronkelijk Nederlandsche uitvinding? De Nederlandse houding ten aanzien van petities in vergelijkend Europees perspectief 1650-heden

Inger Leemans, hoogleraar cultuurgeschiedenis Vrije Universiteit Amsterdam/Humanities Cluster KNAW onderzoekt met haar team de geschiedenis van Nederlandse politieke omgang met petities. Petities zijn niet weg te denken uit het politiek-historische canon van Nederland. Het beroemde Smeekschrift der Edelen in 1566 was bijvoorbeeld een petitie tegen de Spaanse inquisitie in Nederland. Ook de correspondentie van J.R. Thorbecke staat vol verwijzingen naar petities. Omdat petities in de loop van de tijd verschillende functies hebben vervuld en werden ingediend onder uiteenlopende politieke omstandigheden, is er sterk wisselend geoordeeld over hun toelaatbaarheid, wenselijkheid en betekenis. Dit project beoogt te komen tot een geschiedenis van het denken over en de politieke omgang met petities in Nederland. Centraal in deze geschiedenis staan het politiek handelen en de politieke en publieke debatten die plaatsvonden rondom momenten van verhevigde petitieactiviteit.

De feiten bij de beelden. Een internationaal vergelijkend onderzoek naar de effecten van de aanstellingswijzen van burgemeesters

Frank Hendriks, hoogleraar vergelijkende bestuurskunde Tilburg University, onderzoekt met zijn team de effecten van de aanstellingswijzen van de burgemeester. In 2018 werd de aanstellingswijze van de burgemeester na jarenlange politieke strijd uit de Grondwet gehaald. Deze grondwetswijziging sluit aan bij de wens van Thorbecke om wetgevers de nodige ruimte te bieden zich aan te passen aan de omstandigheden van het moment. Binnen het debat omtrent de wijziging is er weinig aandacht voor de vraag zoals Thorbecke die oorspronkelijk bedoelde, namelijk wat de behoeften en omstandigheden van het moment vragen van de burgemeester en welke aanstellingswijze(n) daarbij zouden passen. Dit internationaal vergelijkende onderzoek zal, in dienst van het gedachtegoed van Thorbecke, kijken naar de effecten van aanstellingswijzen van burgemeesters op hun rol in het lokaal bestuur en de omstandigheden waarbij bepaalde aanstellingswijzen het best passen.

De vijf onderzoekers die een KNAW-beurs uit het Fonds Staatsman Thorbecke hebben toegekend gekregen zijn:

Over het hedendaags burgerschap. De herijking van een Thorbeckiaans concept

Een onderzoeksteam onder leiding van Remieg Aerts, hoogleraar Nederlandse geschiedenis, zal een studie uitvoeren naar de relatie tussen 'burgers' en hun overheid in de 21e eeuw. Waar zijn burgers eigenlijk nog burger van? In de huidige ontwikkeling van de democratie en de natiestaat is 'staatsburgerschap', zoals dat door Thorbecke in 1844 is gedefinieerd, moeilijk te bepalen en ook wezenlijk van karakter veranderd doordat burgers na 1945 vooral zijn gaan denken als consumenten. In deze studie wordt onderzocht wat sindsdien de ontwikkeling is geweest in het concept van het burgerschap, met Thorbecke’s analyse als vertrekpunt. Zoals hij zelf door historische analyse tot begrip van het toenmalige staatsburgerschap kwam, ligt de focus in dit onderzoeksproject ook op het opnieuw doordenken en evalueren van de ontwikkeling op lange termijn.

De wetenschappelijke beoefening van het Nederlandse staatsrecht in de 19e en 20e eeuw

Een onderzoeksteam onder leiding van Corjo Jansen, hoogleraar rechtsgeschiedenis en burgerlijk recht, zal analyseren hoe constitutionalisten in de afgelopen twee eeuwen tot hun onderzoeksresultaten kwamen. De bestudering van het (positieve) nationale staatsrecht stond aan het einde van de 18e eeuw nog in de kinderschoenen. Voor die tijd zagen machthebbers aandacht voor dit rechtsgebied als een bedreiging van de geheime middelen van een vorst om macht te verkrijgen, te behouden en te vergroten. Thorbecke breekt definitief met die periode als hij in 1836 begint met colleges over de historische uitleg van de Grondwet.
De tegenwoordig algemeen gedeelde opvatting is dat de juridische discipline zich kenmerkt door veelsoortige methoden. Deze studie zal laten zien dat in de periode van 1780 - 1990 nooit sprake is geweest van één methode van rechtswetenschappelijk onderzoek en dat juristen zich in de wijze waarop zij onderzoek doen, lieten inspireren door buitenlandse juristen en door andere disciplines.

Passief burgerschap? Civil society en politieke onthouding in Nederland, 1780-1860

Wim van Meurs, hoogleraar Europese politieke geschiedenis, zal samen met enkele (internationale) collega’s onderzoeken welke invloed lokale genootschappen hadden op de politieke cultuur in Nederland in de periode 1780-1860. Om deze vraag te kunnen beantwoorden, wordt de politieke rol van het genootschapsleven in de steden Dordrecht, Breda en Zutphen geanalyseerd. Enerzijds wordt gekeken naar de ontwikkeling van de rol gedurende de periode 1780-1860 en anderzijds naar de verschillen in ontwikkeling in de drie steden op bepaalde momenten. Als middelgrote steden representeren zij - beter dan vaker onderzochte grote steden als Amsterdam en Den Haag – de gewoontes van een groot deel van de Nederlandse bevolking, maar tegelijk ook diversiteit in omvang, cultureel-geografische ligging, sociaal-economische stratificatie en religieuze samenstelling. De onderzoekers toetsen of het in internationaal perspectief rijke maatschappelijk middenveld in Nederland na 1800 politieke activiteit juist ontmoedigde. Zij geven hiermee gehoor aan de hedendaagse zorgen over politieke onthouding, nemen stelling in het wetenschappelijke debat over de invloed van civil society op democratisering en formuleren een nieuwe kijk op de moderne Nederlandse geschiedenis.

Bescherming van de liberale constitutie in een populistisch tijdperk

Een duurzame constitutionele rechtsorde gaat uit van een goede balans tussen meerderheidsbesluitvorming, bescherming van minderheden en oppositie en rechtsstatelijke waarden. Populisme focust zich echter niet op deze balans, maar stelt dat de meerderheid altijd gelijk heeft en ook in de gelegenheid moet zijn haar wil door te drukken. Vaak eist een populistische politicus hierbij de rol op van enige rechtmatige vertegenwoordiger van die volkswil, zodat het eigen standpunt kan worden doorgedrukt. Soms wordt ook exclusieve macht toegekend aan een niet verkozen vertegenwoordiger, zoals tegenwoordig in Polen, waar parlement, premier en president van buitenaf worden aangestuurd door een partijleider die geen verantwoording verschuldigd is aan het parlement.

Nog ingewikkelder wordt het wanneer constitutionele en andere (rechts-)instrumenten die de vrije orde moeten beschermen, worden afgeschaft met behulp van een gewonnen meerderheid of zo ver als mogelijk worden aangepast ten gunste van de nieuwe machthebbers. Dit gebeurde pas geleden bijvoorbeeld in Hongarije waar de pensioensleeftijd van constitutionele rechters werd verlaagd, waardoor de regering een groot aantal jonge, regeringstrouwe rechters kon installeren en het Constitutionele Hof op die manier kon 'inpakken'. Is daar iets aan de doen? Kunnen nadere waarborgingsmechanismen ontwikkeld worden ter bescherming van een uitgebalanceerde constitutionele rechtsstaat? Hier gaat Aalt Willem Heringa, hoogleraar vergelijkend staats- en bestuursrecht, komende tijd onderzoek naar doen. Het onderzoeksproject bestaat uit een literatuurstudie en een analytisch vergelijkingsonderzoek (monografie) naar de verschillende waarborgingsmechanismen zoals die in Nederland, Hongarije, Polen en Duitsland bestaan, een edited volume over het onderwerp en een slotcongres.

Versterking positie gemeenteraad

Een essentieel element van een democratisch bestel is dat er verantwoording wordt afgelegd over beslissingen die zijn genomen en beleid dat wordt gevoerd. In het lokaal bestuur moeten rechtstreeks gekozen gemeenteraadsleden het college van Burgemeester en Wethouders controleren en ervoor zorgen dat deze bestuurders zich verantwoorden. Dat is geen eenvoudige taak. Raadsleden zijn parttime politici, terwijl de bestuurders beschikken over een professioneel ambtenarenapparaat. De Gemeentewet biedt gemeenteraden hiervoor allerlei instrumenten, maar op welke manier zetten raadsleden deze in; hoe verloopt de controle in de praktijk? En, belangrijker nog, wat is het effect ervan? Daarover weten we heel weinig. Klaartje Peters (1969), bestuurskundige en hoogleraar lokaal en regionaal bestuur, duikt samen met een postdoc de gemeentelijke praktijk in om deze instrumenten te beschrijven en te beoordelen. Daarnaast gaan ze onderzoek doen in andere landen en in andere sectoren om te zien of er voor gemeenteraden lessen zijn te leren uit controle- en verantwoordingsmechanismen die elders goed werken.